قسمت دوم معرفی روستای کهن تیس

معرفی روستای تیس

قسمت دوم: سیر تاریخی  روستای  تیس

نویسنده: یوسف محتشمی

با شروع قرن شانزدهم  میلادی  قدرت جدیدی وارد عرصه تحولات  مشرق زمین گردید . این نیروی جدید قدرتهای اروپایی  بودند  . اولین دولت غربی  که توانست با عبور از  دماغه امید  نیک  قاره آفریقا را دور بزند  و وارد اقیانوس هند  شود ناوگان دریایی  پرتغال بود.

در سال 1481 میلادی يکی از ملّاحان پرتغالی به نام بارتلمی دياز خود را به دماغة جنوبی آفريقا رساند و به اقيانوس هند پا گذاشت.اگر چه او متوجه مسير خود نبود و نمی دانست که با ادامه راه می تواند به هندوستان برسد.در سال 1497 ميلادی واسکو دوگاما بزرگترين مکتشف پرتغالی،به فرمان پادشاه پرتغال همراه چهار کشتی بزرگ جنگی در جستجوی راه ادويه به شرق رهسپار شد.در اين سفر بارتلمی دياز او را همراهی کرد.واسکودوگاما قصد داشت با دور زدن آفريقا خود را به هند رساند.واسکودوگاما پس از ورود  به آبهای  اقیانوس  هند با راهنمایی و مدد امیر البحر مشهور عرب   احمد بن ماجد  نجدی  به مسیرهای  دریایی و سواحل  اقیانوس هند  و دریای  عرب آگاهی یافته    و پس از ورود  به  آبهای  شمال غرب اقیانوس هند در مسیر دریایی بسوی هندوستان  در سواحل  بندر  پسنی  لنگر انداختند.[1]  در نهایت  سال 1498-904 ه  به هند  رسیدند . این واقعه  اولین  برخورد  پرتغالیها  با سواحل مکران  بود سفر  دریایی دو گاما  تجارت  اروپا را دگر گون  ساخت  و برای  کشورش چنان دستاورد  عظیمی داشت  که پادشاه پرتغال  به  زودی  خود را خداوند کشتیرانی  و تجارت و فاتح  هندوستان ، حبشه ، عربستان  و ایران  لقب داد  و پاپ  هم این لقب را  تایید کرد . در سال 1503 میلادی /909 هجری قمری پادشاه پرتغال  یکی از ریانوردان خود   را به نام آلفونسو آلبو کرک  مامور رفتن به هند  کرد . آلبو کرک  از شرق آفریقا به سمت  هند حرکت پس   از آن  به تواتر مابین  سالهای 1515 الی 1581  ناوگان  پرتغالیها  در حال تردد  در سواحل مکران  بودند. پس از ورود  ناوگان  پرتغالیها  به اقیانوس هند   که  ابتدا  و به  ظاهر  جهت  اهداف تجاری و سوداگری  و گشودن  مسیرهای  جدیدی  برای تجارت  ادویه  بین مشرق  زمین  و اروپای غربی  بود اما   طولی  نکشید  که چهره اشغالگری  و چپاولگری غربی ها  آشکار   شد  آنان   به  تدریج   با  کمک  ناوگان مجهز  و تجیزات  اتشین  و باروت توانستند  در اندک  مدتی  اکثر  سواحل اقیانوس هند و دریایی عرب  را آماج حملات  خود  کنند. و نواحی سوق الجیشی را به تصرف خود درآورده  و پایگاههایی را در آن جا احداث  نمایند.[2]

پرتغالیها  همواره  در پی  یافتن پایگاههایی در مدخل  دریای سرخ و خلیج فارس  بودند تا بتوانند معبرهای  دریایی  را برای  انحصار تجارت در دست گیرند  . از این رو  بر جزیره سوقطره در خلیج عدن   و سپس  در مدخل خلیج فارس بر هرمز  مسلط شدند  و در سواحل مکران  به بندرگاه تیس مسلط شدند.

 در سال 1506 شاه پرتغال امانوئل دن فرانسیسکو دی المیدا ( Don Franced co Almeyda)  مسیرهای  دریایی  متصل به هند  را به سه قسمت   تقسیم نمود.:

1-     قسمت اول  شامل دریای احمر تا خلیج فارس .

2-      قسمت دوم  از راس جاسک تا دهانه  رود سند   که این بخشهای  تمامی  بنادر مکران را شامل بنادر میشد(  تیس،  گودر، کلمت، پسنی، اورماره، و دیبل).

3-      قسمت سوم  و آخرین  بخش از دیبل  شروع و تا گجرات ادامه داشت.[3]

پس از آن  ناوگانهای پرتغالی  به کشتیها در هر نقطه ای حمله  میکردند   و  یا آنها را غرق نموده  و یا  به آتش میکشیدند و یا بر آنها مستولی می شدند.[4]

به این ترتیب سواحل مکران در درون بازی استعماری قدرتهای اروپایی  وارد شد   همچنین   این سواحل  برای تداوم تکاپوی  استعماری پرتغالیها دارای  اهمیت بسزایی بود و ناوگان  دریایی پرتغال  بشدت  وابسته به این سواحل بود آنان  از این سواحل  برای فعالیتهایی  نظیر  تعمیر کشتی ها ، تامین آذوقه و خوار و بار  و تامین آب آشامیدنی  نیاز داشتند.  در پی آمد همین موضوع   سواحل مکران  آماج حملات  دریایی  ناوگان تجاری – جنگی  پرتغالیها قرار گرفت.  علی الخصوص   حجاج خانه خدا که  از شرق عالم اسلامی به قصد تشرف به بیت الله حرام  از مسیرهای دریایی در حال تردد بودند   این کارونهای  دریایی اهداف سهل  مناسبی برای استعمار گران به شمار می رفتند  . سواحل مکران  هم  از عمده  محلهای تردد  حاجیانی بود  که از  شرق اسلامی  رهسپار حج بودند. مخصوصاً  در ان دوران که  با  تصرف ایران و  کشتار های صفویه و عناد ذاتی آنها با اهل سنت   امکان سفر  از مسیرهای زمینی را برای مسلمانان  مشرق  غیر ممکن نموده بود  مسیر  دریایی که از مکران میگذشت حائز اهمیت بسیاری بود و  بود.

در آن دوران  تنها نیروی دریایی  اسلامی  که توان رویارویی  با ناوگان  پرتغالیها در اقیانوس هند داشت   دولت ممالیک مصر بود  که می توانست  امنیت حجاج  خانه خدا را فراهم آورد اما  متاسفانه ضعف داخلی  مانع مقاومت  آنها در مقابل  پرتغالیها شده بود.

 سرانجام  پس از تصرف مصر  توسط قوای  عثمانی  و شکایات  فراوانی  که از مظالم  و راه بندی های پرتغالیها در  دریای عمان  و اقیانوس هند   بر علیه حجاج خانه خدا صورت میگرفت  خلیفه عثمانی  ابتدا ناوگانی  را به قصد  حمایت از حجاج خانه خدا  در دریای سرخ  تجهیز  نمودند و مرکز  این پایگاه  مهم  را در سرزمین یمن  و شهر عدن قرار دادند. [5]

 پس از حضور دریایی  عثمانی ها در  دریای عرب  و بحر احمر  زمینه حضور  این  دولت نیرومند اسلامی  در دریای عمان  و خلیج فارس فراهم شد.  پس از ورود ناوگان دریایی  عثمانی ها  به  صحنه رقابت  دریایی اقیانوس هند  و بحر عرب  دو دولت  عثمانی و پرتغالی  وارد  رقابت و کشمکش  بر سر  تسلط  بر این دریا  شدند . هر دو نیروی  فوق بر سر کنترل سواحل مکران  که بخش بزرگی از سواحل شمال غرب اقیانوس  هند و بر  سر راه  دریایی  تجارت شرق به غرب قرار داشت  به رقابت  برخاسته بودند  . در این بین  ناوگان  عثمانی به علت  مسلمان بودن  مورد حمایت  مردم   بلوچ  بود . [6] همچنین برای خلیفه عثمانی  برقراری امنیت حجاج خانه خدا  که  از هند و آسیای میانه و سایر ممالک شرقی  و از مسیر  دریایی  به حج  بیت الله می رفتند  فوق العاده  اهمیت داشت و  برای خلیفه عثمانی  به عنوان «خادم الحرمین شریفین»    برقراری  امنیت کشتیرانی  سواحل مکران  و دریای عرب  از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بود  زیرا بیشتر  مسیر های دریایی  حجاج بیت الله  الحرام  از همین دریا  عبور می کرد . خلیفه  عثمانی  بعنوان  مسئول  تامین امنیت  مسلمین  علی الخصوص  حجاج  بر  تامین  امنیت  این حدود پافشاری زیادی  داشتند . از جانب دیگر  ناوگان صلیبی  پرتغالیها نیز بسیار نیرومند  و قدرتمند  بود  و سواحل شمالی خلیج فارس  را بعلت  هم پیمانی  با شاه  صفوی ایران در اختیار داشتند و  در عملیات در سواحل  مکران  از حمایت شاه   ایران هم  برخوردار بودند .  و در تیس نیز پایگاه قدرتمندی  را با حمایتهای  شاه ایران   برقرار نموده  بودند  .  پرتغالیها  برای  در اختیار داشتن راههای  تجاری  هند  هر بهایی را حاضر بودند  بپردازند.[7]

دولت عثمانی پس از  تصرف  شام و برانداختن  سلطه ممالیک متوجه  حضور در  مناطق دریایی شرق گردید  و در ابتداء  ناوگان عثمانی  به بحر احمر  مسلط  گردید  و سلطان  سلیمان  عثمانی  سلیمان پاشا  را در راس  ناوگان  عظیم دریایی  که مشتمل بر  70 فروند  کشتی می گردید  رهسپار  دریای احمر  و سواحل  اقیانوس هند  نمود  این ناوگان   نفوذ  خلافت عثمانی را در یمن  و عدن تقویت نمود  و به جمع آوری معلومات  از تحرکات  ناوگان صلیبی  پرتغالی پرداخت.

 از طرف دیگر  سلطان  با فتح  عراق و اعلام انضمام امارات خلیج( احساء و بحرین) به خلافت عثمانی  دولت عثمانی  مستقیماً رو در روی  استعمار گران پرتغالی  در خلیج فارس و دریای عمان قرار گرفت.[8]

 دولت عثمانی  ناوگان  عظیم دریایی  به فرماندهی  امیر البحر  پیری رئیس  تدارک دید  و در جمادی الاول 959ه / آوریل 1552 میلادی از سوئز بسوی باب المندب حرکت نمود . و پس از  عبور  از بحر احمر  و عدن  و در  اکتوبر  1552 وارد دریای  عمان شد  و مسقط  را که در تصرف  قوای پرتغالیها  بود بمدت 27 روز محاصره  نمود  و سپس  بسوی هرمز  رهسپار شده   و سفیری را جانب حاکم مکران  گسیل داشت  . وی به دیدار حکمران  مکران  ملک جلال خان رفته   و از وی  درخواست  حمایت و مساعدت در اجرای  اوامر  خلیفه  مسلمین را نمود . ملک جلال  خان  نیز در جهت  اجرای فرامین  خلیفه قول مساعد داده  و در بندرگاههای  مکران  تسهیلات  تعمیر کشتی  های عثمانی و مساعدتهای انسانی را برای ناوگان  عثمانی  فراهم نمود و قول تامین مایحتاج  قوای عثمانی را داد. . موضوعی که  خشم  قوای استعماری پرتغالی را بر افروخت. [9]

 در سال 1581 بار دیگر  ناوگان  عثمانی  به فرماندهی  دریا سالار  علی بیگ  و نیروهای استعماری  رودروی یکدیگر قرار گرفتند . این رویارویی  که در مسقط  روی داد  ناوگان  پرتغالیها  شکست خورده   و رو به هزیمت  نهاده  و بسوی هرمز  و سواحل  ایران عقب  نشینی  کردند  . در  اثنای این عقب نشینی  قوای پرتغالی  از دریای  عرب  به بهانه  اتحاد بلوچها با عثمانی ها  در سر راه بازگشت  به   هرمز و تیس  قراء و قصبات  ساحلی  مکران  را با  سلاحهای اتشین  به توپ بسته  و  به کشتار مردم پرداختند از جمله   در خود تیس  دست به کشتار  و سرکوب مردم   بی دفاع زدند  . شهرها را خراب  و سکنه  را قتل عام کردند  و  دد منشی را به آنجا رسانیدند که حتی به کوکان و زنان  نیز رحم ننمودند  و شهرها را بکلی ویران کردند. در این جنگ  بسیاری ازنواحی   ساحلی مکران  همچون جیونی ، بریس ، تیس و غیره مورد هجوم  ناوگان پرتغالی قرار گرفت[10]

 در همین دوره  سواحل نشینان  بلوچ برعلیه  قوای پرتغالی  دست به یکسری مقاومتهای مردمی بر علیه  استعمارگران  پرتغالی زدند  که  واقعه معروف حمل  و جیهند  در همین دوره به وقوع پیوست  که دستمایه بسیاری از اشعار و حماسه های  بلوچی  قرار گرفت.

ماجرای حمل و جیهند  روایت  مقاومت  شجاعانه  دلاور مردان  بلوچ در مقابل  استعمار گران  اروپایی  بود .جالب آنجاست که استعمار گران  نه تنها  از تخریب منازل و کشتار مردم  احساس اندکی شرم ننممودند  بلکه با مباهات و افتخار  داستان  وحشیگریهای  غیر انسانی خود را  در کتابها و گزارشهای خود قید نموده  و مایه مباهات دانسته  و به ان افتخار  نمودند.

پس از غارتگری های  و چپاول گری های  قوای پرتغالی  تیس  به محلی خالی از سکنه  و متروک تبدیل گردید  و سرانجام  با قیام سیف بن سلطان یعربی  پادشاه  عمان  و قیام  پیروزمندانه  مردم عمان بر علیه  پرتغالیها آنان موفق شدند  ابتدا  استعمارگران را از  مسقط برانند  و سپس با یکسری مجاهدتها و جنگ  آوریها  تمامی سواحل دریای  عمان را بطور کامل  از لوث وجود  پرتغالی ها  پاکسازی نمایند  و مرکزیت پرتغالیها  فقط  به  هرمز و انهم تحت حمایت دولت صفویه ایران منحصر گردید .

عمانی ها پس از آزاد سازی تیس  از بقایای  قوای پرتغالی  در جنوب این  روستا و در مدخل خلیج   که بعد ها به چابهار  معروف شد  سنگ بنای قریه  جدیدی  را بنا نهادند  و گروهی از مردم  عمان و  تجار ان سامان  را به بندر گاه  جدید  اقامت گزیدند.

 تیس از آن زمان به بعد به متروکه ای تبدیل  شد  و از ان شهر  آباد  فقط بقایای  مخروبه قلعه ای  ساخته شده در دوره اسلامی  که بر فراز  تپه ای  بود بر جای ماند که یاد آور آخرین حکمرانان این  قلعه  به  قلعه پرتغالیها  مشهور شده بود . و از  تیس بجز  خاطره ای  در بین  مردم و ساحل  نشینان  بلوچ  و سطوری که در کتابهای تاریخ بود چیزی نماند.

تا اینکه در سال   1282  ه-1865م  چند تن از خوانین  و بزرگان بلوچ مکران وجود  بندر متروکه تیس  را به وکیل الملک  حکمران  کرمان اطلاع دادند  و وی  به  میرزا  مهدی خان  سرتیپ و عبدالله خان  (بلیده ای )حاکم مکران  ماموریت داد  که از  این بندر  بازدید  به عمل آورد. این  دو مامور دولتی  در طی نخستین ماموریت خود قلعه  کوچکی  در  تیس ساخته  و حدود بیست خانوار  از اهالی دشت را به آنجا  کوچ دادند . بعدها قلعه دیگری  در تیس ساخته شد  و مجدداً  تیس رو به آبادانی  گذاشت.[11]